Wie een boek met plezier heeft gelezen, vindt dat ongetwijfeld een fijn exemplaar. Maar is een fijn boek ook automatisch een goed boek, en vice versa? En wie bepaalt dat eigenlijk?

Stel: je hebt de keuze uit een literaire thriller van een bestsellerschrijver of een doorwrochte roman van een gevierd auteur. Welke van de twee lijkt jou dan een beter boek? En welke leest volgens jou het fijnst? Grote kans dat je bij elke vraag een ander boek in gedachten had, maar dat kan zomaar onterecht zijn.
“We denken vaak: als het makkelijk weg leest, is het vast pulp en als het onze aandacht vraagt, moet het hoogstaande literatuur zijn,” zegt Gaston Franssen (rechts op de foto), universitair docent Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. “Dat is een centrale tegenstelling in de beeldvorming rond literatuur, maar het is maar de vraag of die klopt. Wat we verstaan onder lectuur en literatuur, als je de tegenstelling vrij vertaalt, is namelijk aan smaak onderhevig. En die smaak verandert voortdurend.
Ter illustratie: de eerste romans in de achttiende eeuw vond men maar pulp en hobbyschrijverij, want tot die tijd werden alleen poëzie en theater als literair gezien. Honderd jaar later lieten schrijvers zich juist inspireren door volkse verhalen met simpele taal en werd dat ineens hoogstaande literatuur.”

Literair of niet-literair
Het is natuurlijk ook de vraag wat lezers verstaan onder ‘goed’ en ‘fijn’: de een vindt een boek goed als je het makkelijk in één dag uitleest, de ander bijt zich met liefde vast in James Joyce’s Ulysses, dat standaard bovenaan lijstjes van de meest onleesbare boeken prijkt.
Om te begrijpen hoe lezers tot een oordeel komen, kun je ze dus beter vragen waaróm ze lezen. Dat is precies wat professor Karina van Dalen-Oskam (links op de foto) van onderzoeksinstituut Huygens ING doet. Ze leidt het project The Riddle of Literary Quality, waarmee ze onder andere onderzoekt welke eigenschappen een roman moet hebben om literair of niet-literair genoemd te worden en hoe en waarom mensen lezen.

Plezierlezers en literaire lezers
Van Dalen-Oskam: “We wilden testen of we onderscheid konden maken tussen twee typen lezers: ‘plezierlezers’, die vooral meegesleept willen worden, en meer ‘literaire lezers’, die intellectuele uitdaging zoeken. Dat deden we aan de hand van een grootschalige enquête, waarin ze hun mening gaven over populaire boeken en vertelden wat ze belangrijk vonden aan het lezen van fictie. Wat bleek: iedereen wilde een meeslepend verhaal – dus ook de mensen die graag diepere lagen in een roman zoeken.”
Een verrassende uitkomst, zegt de hoogleraar, zeker omdat die laatste groep weinig op heeft met populaire boeken die massaal gelezen worden en zich ergert aan het taalgebruik in sommige bestsellers. Het geldt overigens niet andersom: “Lang niet alle lezers die meegesleept wilden worden, zochten intellectuele uitdaging.”

Verrast en geprikkeld
Het idee dat er twee typen lezers zijn, bestaat al langer, zegt Franssen: “De Franse literatuurcriticus Roland Barthes zei dat sommige mensen lezen voor het plezier en anderen voor het genot. De eerste groep leest kortgezegd om hun ideeën en verwachtingen bevestigd te zien. Denk aan populaire boeken die allemaal eenzelfde thema, structuur en verloop hebben, zoals de vakantiethrillers van Suzanne Vermeer. Die tweede groep leest eerder om verrast en geprikkeld te worden. Zij willen hun ideeën juist bevraagd zien.”

Kritisch lezen
Toch denkt Van Dalen-Oskam, op basis van haar onderzoek, dat het onderscheid tussen ‘plezierlezers’ en ‘literaire lezers’ niet zo duidelijk te maken is. “Hoe iemand een boek waardeert, is vermoedelijk eerder een kwestie van verwachtingen,” zegt ze. “Als je kritisch leest en meer van een boek verwacht dan alleen meegesleept te worden, houd je waarschijnlijk meer van boeken die als literatuur bestempeld worden.”

Nobelprijs
Uiteindelijk is het aan de lezer om te zeggen of een boek goed of fijn is – of allebei. Franssen: “Haruki Murakami schrijft boeken die qua vorm voorspelbaar zijn, lekker weg lezen en heel populair zijn, maar tegelijkertijd staat hij te boek als een serieuze auteur, die zelfs geregeld wordt gezien als kanshebber voor de Nobelprijs voor de Literatuur.” Wie zei dat goed en fijn niet samengaan?

Tekst: Kim van der Meulen

NRC XTR op nrc.nl, 21 september 2018