Over smaak valt niet te twisten, maar een boekrecensent kan moeilijk alleen op zijn smaak afgaan. Daan Stoffelsen (rechts op de foto), redacteur bij literair tijdschrift Revisor en jurylid van de BookSpot Literatuurprijs, stelt zichzelf daarom een andere vraag tijdens het lezen: doet dit boek wat het moet doen? “Met die formulering kun je binnen alle genres beoordelen of een boek geslaagd is, van thrillers tot kinderboeken. Als het om literaire fictie en non-fictie gaat, komt er nog meer bij kijken. Nagaan of en hoe een boek je overtuigt, of de personages tot leven komen en of de stijl bij de inhoud, vorm en structuur past, bijvoorbeeld.”

Levensechte beschrijving
Maar het grootste verschil tussen een goed boek en een beste boek zit ’m volgens Stoffelsen in de vraag: is het interessant? “Veel auteurs beschrijven een studententijd of eerste liefde zo levensecht dat je jezelf erin herkent. Dat is vakmanschap, maar het wordt pas kunst als zo’n boek zich onderscheidt en meer doet dan andere.”
Als voorbeeld noemt Stoffelsen De mensengenezer van Koen Peeters, waarin een man zijn oude hoogleraar opzoekt. “Diens leven van jongs af aan in Afrika, met stemmen, rituelen en muziek, is de ene verhaallijn. Met dat zweverige heb ik weinig, maar in de andere lijn gaan oud-student en hoogleraar in gesprek. Daar zit commentaar en twijfel in, waardoor het aardser wordt. Na afloop heb je niet alleen een Kuifje-achtig avonturenverhaal gelezen: je gelooft dat er meer is tussen de mensen dan je ziet.”

Angsten, dromen, verlangens
Volgens Jelle Van Riet, literair journalist bij de Belgische krant De Standaard en Stoffelsens collega-jurylid bij de BookSpot Literatuurprijs, is een goed boek slimmer dan de lezer. “Ik wil voortdurend het idee hebben dat een boek me te slim af is”, legt ze uit. “Het liefst op alle niveaus en met alles wat een schrijver voorhanden heeft: vorm, inhoud en stijl. Ik ben niet zozeer op zoek naar herkenning van mijn eigen leven, gedachten en gevoelens als ik lees. Dat is het wel het minste wat ze moeten doen: boeken gaan nu eenmaal over mensen en daarmee over onze angsten, dromen en verlangens.”

Uit evenwicht
Van Riet zoekt eerder een nieuwe manier om ernaar te kijken. “Een goed boek tilt je naar een hoger niveau, kleurt je blik of brengt je enigszins uit evenwicht. Dat hoeft niet om grote aardverschuivingen te gaan; als het je maar in beweging brengt.”
Van Riet let tijdens het lezen en beoordelen van een boek ook altijd op de taal. “Vooral bij meeslepende verhalen zijn we geneigd over de taal heen te lezen, maar een goed boek is in de allereerste plaats een goed geschreven boek. De taal hoeft niet lyrisch of bloemrijk te zijn – sober, uitgepuurd of onderkoeld kan ook goed werken – maar er moet wel iets gebeuren op het gebied van taal. Een echt goed boek is meer dan gedegen vakwerk: het is een kunstwerk. Wat er staat blijft dan geen dode letter, maar krijgt leven ingeblazen, waardoor het diep in je iets aanraakt. Bij een goed boek vóél je iets. Dat kan ontroering zijn, maar soms ook walging.”

Lees traag en aandachtig
Om met het oog van een recensent te leren lezen, heeft Van Riet een tip: lees traag en aandachtig. “Dan valt je ineens op hoe mooi zinnen zijn geformuleerd, welke sterke beelden er worden opgeroepen, welk aangenaam ritme de tekst heeft. En zet je eroverheen als je iets niet meteen begrijpt: soms toont een boek zijn betekenis pas later aan je.”
Lees veel, vult Stoffelsen aan, en denk na over de boeken die je met plezier las. “Wat vond je daar interessant aan? Was het verhaal herkenbaar, heb je iets nieuws geleerd, waren de zinnen fantastisch? Kortom: waarom, en hoe? Als je je dat afvraagt, krijg je vanzelf een idee wat voor jou een boek goed maakt.”

Tekst: Kim van der Meulen
NRC XTR op nrc.nl, 21 september 2018