Voor een volle zaal onderuit gaan, een roddel naar een collega mailen met iedereen in de CC, antwoorden op een vraag die niet aan jou werd gesteld: iedereen kan zo wel een gênant momenten opnoemen. Zo ook Eva Brouwer (39), die met wat bluf presentator bij de regionale omroep was geworden: lezen van de autocue kon ze prima, had ze gezegd, terwijl ze het nog nooit had gedaan. Toen ze in de studio stond, verstijfde ze.

Eva: “Johan Nijenhuis, de regisseur van Costa!, was te gast. Ik was starstruck, had wekenlang interviewvragen uit m’n hoofd geleerd en dacht: failure is not an option. Tijdens het interview was ik zo bezig met mezelf en of ik geen stomme dingen zei, dat ik een vraag stelde die al gesteld was. Ik begon te hakkelen, zweten, kreeg hartkloppingen en een droge mond. Uiteindelijk wist ik er nog een vraag uit te persen, maar na die uitzending werd ik van de buis gehaald: ik moest het nog maar even achter de schermen proberen. Het dieptepunt was dat ik daarna de autocue moest draaien voor mijn opvolger. In een bunker tussen de jongens van regie, terwijl die collega opgemaakt en in de krul achter de desk stond. Een gigantisch trauma. De opname durfde ik niet terug te kijken, en ergens anders solliciteren ook niet.”

Goed in de groep
Hoe hard je ook probeert niet meer aan een gênant moment terug te denken, soms word je ineens door zo’n herinnering overvallen. Alsof het de eerste keer nog niet erg genoeg was. Daarmee lijkt schaamte misschien een nutteloze emotie, maar dat is het juist niet, zegt Mattie Tops, onderzoeker aan de Universiteit Leiden. “Schaamte komt voort uit de menselijke behoefte bij een groep te willen horen,” zegt hij. “Als we iets doen of laten zien wat niet ‘hoort’, lopen we het risico om afgekeurd te worden door de groep. Gedrag, gevoelens en uiterlijke kenmerken – blozen, bijvoorbeeld – waarmee schaamte gepaard gaat, zijn bedoeld om die sociale uitsluiting te voorkomen en leren je dat gedrag niet te herhalen.” Kortom: het helpt je vergelijkbare stommiteiten in de toekomst te voorkomen.

Mocht je je afvragen waar die klamme handen, hartkloppingen en rode kop goed voor zijn: dat is een oeroud cadeautje van de natuur, net als de lichamelijke kenmerken die bij stress komen kijken. In zekere zin lijken die twee op elkaar, zegt Tops: “Als je uit de groep dreigt te vallen of negatief beoordeeld kunt worden door anderen, geeft je lichaam je extra energie om een uitdaging aan te gaan – bijvoorbeeld: je best doen om uitsluiting te voorkomen. Dat komt door de afgifte van de stresshormonen adrenaline en cortisol, die je lichaam aanmaakt op het moment van dreiging. Je wordt alert en bent klaar om te vluchten of vechten.”

Niet iedereen reageert trouwens hetzelfde op een gênant akkefietje, zegt de onderzoeker. Sommige mensen schieten niet in de actiemodus, maar trekken zich terug, door bijvoorbeeld oogcontact te vermijden. Dat is manier om non-verbaal te laten zien dat je spijt hebt, zegt Tops: evolutionair ook bedoeld om een plekje in de groep te kunnen behouden na zo’n blunder.

Bedankt, pa en ma
Iedereen met een gezonde geest ervaart schaamte, maar niet iedereen geneert zich even snel of voor dezelfde dingen. Wat voor de één een uitglijder van wereldformaat is, is de ander morgen alweer vergeten. “Hoe gevoelig je bent voor schaamte, wordt bepaald door een combinatie van aanleg, opvoeding en de groep waarbij je hoort of wilt horen,” zegt Tops. “Onder aanleg valt ook je vermogen je in een ander in te leven – iets wat ook verantwoordelijk is voor het ervaren van plaatsvervangende schaamte. Dat vermogen bepaalt de mate en intensiteit van de schaamte die je voelt: de afkeuring die anderen voor je voelen, kun je je daardoor goed voorstellen.”

En nog even over die opvoeding: ja, als je je snel schaamt zouden je ouders daar zomaar iets mee te maken kunnen hebben. Of liever gezegd: hun opvoedstijl, zegt psychoanalyticus Frans Schalkwijk. Hij is bijzonder hoogleraar in de gewetensontwikkeling aan de UvA en schreef het boek Onvolmaakt tevreden. “Als ouders voortdurend tegen hun kind zeggen: ‘Je valt me tegen’, ‘We vinden het niet goed dat je dit doet’, of iets op te merken hebben over zijn of haar identiteit, krijgen ze een schaamtevol kind.” Ouders die hun kroost het gevoel geven dat ze niet deugen wanneer ze iets fout doen, kunnen hen daarmee onbedoeld aanleren: er wordt pas van je gehouden en je hoort er pas bij als je geen fouten maakt.

Mensen die een trauma hebben meegemaakt, zijn volgens Schalkwijk ook vaak schaamtegevoelig. “Die kunnen denken: waarom heeft iemand dit met me kunnen doen? Waarom ben ik niet in opstand gekomen?” Die schaamtegevoelens kunnen zover gaan, dat iemand gelooft dat ie niks waard is, in geen enkele situatie. “Die toxische schaamte is ongezond, maar de meeste mensen ervaren milde schaamde en die is van voorbijgaande aard: iets wat even pijnlijk is, maar waar je geen weken van wakker ligt.” Gezonde schaamte is alleen maar goed: je kunt het alleen ervaren als je jezelf onder de loep neemt. Het laat dus zien dat je zelfbewust bent. “Je realiseert je erdoor wat je verkeerd hebt gedaan, zodat je het de volgende keer anders kunt aanpakken.”

De schaamte voorbij
Als schaamte is bedoeld om herhaling te voorkomen, blijft de vraag waarom het zweet je spontaan weer kan uitbreken bij de gedachte aan een gênant moment. Zo vindt Monique Stevens (46) het nog steeds vervelend om terug te denken aan die keer dat ze als trouwambtenaar op één dag drie huwelijken moest voltrekken. “De achternamen leken allemaal heel erg op elkaar: Stegeman, Steeghuis en Stegehuis. Ik was me er dus erg van bewust dat ik me niet moest verspreken. Van één bruidegom waren de ouders gescheiden. Ik wist dat het een pittige scheiding was geweest en zijn moeder hechtte veel waarde aan haar eigen naam. En ja hoor: toen ik mijn speech begon en de ouders begroette, sprak ik die vrouw met de verkeerde naam aan. Ik schaamde me kapot. De rest van de dag ging gelukkig goed; ik heb me niet meer versproken. Maar het blijft gênant, ook al is het alweer een jaar of acht geleden.”

Waarom kunnen schaamtevolle momenten ons nog lang blijven achtervolgen? Is één flashback naar een verkeerde-naam-moment niet genoeg om iemand de volgende keer gewoon bij de goede naam te noemen? “Het is moeilijk zo’n ervaring definitief af te sluiten,” verklaart Tops. “Sociale inclusie gaat namelijk gepaard met ingewikkelde sociale processen, waarover je veel moet nadenken. Dat nadenken is nuttig, want je leert erdoor dat je niet bang hoeft te zijn dat die situatie opnieuw gaat voorkomen. Maar het heeft tijd nodig.”

Vind je dat je je net iets te snel of te vaak schaamt, dan is er goed nieuws: er zijn manieren om er beter mee te leren omgaan. “Zie momenten van schaamte niet als je identiteit, maar probeer ze te integreren met andere, positieve aspecten van je zelfbeeld,” zegt Tops. “Dat kan ook helpen bij het ontwikkelen van een positiever zelfbeeld en eigen normen en waarden, die losstaan van wat anderen van je vinden.”

Momenten van schaamte zijn momentopnames, vult Schalkwijk aan, dus probeer ze ook zo te zien. “Natuurlijk doe je soms stomme dingen, maar dat is niet je identiteit. Alleen nu ben je even ontevreden over jezelf, niet altijd. Neem die emotie serieus en probeer te begrijpen waarom dit moment je zo raakt. En deel je blooper gerust met iemand bij wie je je veilig voelt: daarmee geef je zelf openheid van zaken en hoef je niet meer bang te zijn dat een ander je ‘ontmaskert’.”

Eva Brouwer zag haar tv-blooper pas jaren later onder ogen. Letterlijk: toen ze de omroep verliet om voor zichzelf te beginnen als presentatietrainer, besloot ze de opname voor het eerst terug te kijken. “Toen ik de band uit het archief pakte kreeg weer helemaal zweethanden en een naar gevoel, maar uiteindelijk viel het best mee. Voor mij had die blunder inmiddels mythische proporties gekregen, maar dat bleek alleen in mijn hoofd te zitten. Nu ben ik er juist heel open over.” Niks om je voor te schamen, die schaamte.

EvaJinek.nl, 27 september 2020